PSYCHOTERAPIA  4 (111) 1999

Henryka Machej

   MISTYKA - PSYCHOPATOLOGIA  CZY  DOBROSTAN   PSYCHICZNY?

                                       MYSTIC – PSYCHOPATOLOGY OR PSYCHIC WELL-BEING

                                           Szpital Specjalistyczny im. dr. J. Babińskiego w Krakowie

                                                                          Dyrektor: dr med. Andrzej Kowal

Autorka artykułu stara się wytyczyć granicę między zjawiskami opisywanymi przez mistyków a psychopatologią w zaburzeniach afektywnych czy schizoafektywnych. Posługuje się tu przykładem „Dzienniczka" siostry Faustyny polemizując jednocześnie z tezami Jerzego Strojnowskiego zamieszczonymi w „Charakterach” (4/99).

         Motto: Są rzeczy na niebie i ziemi,

                                                                                                                 o których  się  ƒilozofom  nie śniło

          W. Szekspir

   Nie wszyscy ludzie w naszych czasach ulegają zauroczeniu techniką, materialną stroną życia. Niektórzy odczuwają głód duchowości, wykraczający znacznie poza zwyczajową  pobożność. Dla zaspokojenia go, jedni zaczynają powtarzać jakieś egzotyczne dźwięki- mantry, inni rozczytują się w książkach tak niepospolitych, jak pamiętnik XX-wiecznej mistyczki katolickiej, bł. siostry Faustyny Kowalskiej, „DZIENNICZEK – MIŁOSIERDZIE  BOŻE  W DUSZY  MOJEJ”.

    W mym odczuciu wzrasta jednak ostatnio liczba osób, którym mistyka, wzniosłość, świętość wydają się czymś szalenie abstrakcyjnym, odległym, wręcz anormalnym. Tak np. słynna siostra Faustyna została ostatnio w artykule  „Siostra od miłosierdzia”, jaki ukazał się w „Charakterach” [1999, 4, s. 40-42] posądzona o jedno z najcięższych schorzeń psychicznych :  psychozę maniakalno-depresyjną bądź schizoafektywną (,,cyklofrenię powikłaną halucynacjami”). Autorem był psychiatra, Jerzy Strojnowski (niestety, zmarły tuż po ukazaniu się owej publikacji), wcale nie taki odosobniony w swych poglądach!

    Chociaż uważał się za człowieka wierzącego, kategorycznie zaliczył w poczet halucynacji opisy kontaktów  s. Faustyny z Bogiem, oglądanie Go w osobie Jezusa i słuchanie, zwłaszcza zdanie: Przygotujesz świat na ostateczne przyjście Moje [Dz. 429]. W podobny sposób potraktował przekonanie mistyczki, że kiedyś zostanie uznana za świętą: ja mam zająć miejsce w ołtarzu [Dz. 31]. Napisał również: Będąc w nastroju podwyższonym, siostra Faustyna nawet czyni cuda: ucisza burzę, jak Pan Jezus na jeziorze Genezaret, wyśpiewuje hymn na swoją cześć itp. Przeżywanie przez nią uczuć o wielkiej skali i bogactwie, tak niepojętej radości, jak momentów nacechowanych cierpieniem, nazwał „cyklicznymi zaburzeniami nastroju”, ignorując ich kontekst wewnętrzny i sytuacyjny.  Stany zespolenia z Bogiem, tudzież wyeksponowanie Jego miłosierdzia w Dzienniczku  były dla niego w myśl psychoanalizy, sublimacją popędu seksualnego autorki.

   A przecież nadzwyczajność przeżyć nie musi powstawać na gruncie patologii, chociaż z reguły pewnie tak się dzieje u większości osób trafiających do lekarza psychiatry. Myślę, że będzie rzeczą bardzo interesującą przyjrzeć się osobie siostry od Miłosierdzia Bożego bez uprzedzeń, poprzez rzetelniejszą analizę Dzienniczka  oraz dotyczących jej materiałów źródłowych. Za niezbędne uważam również wyjaśnienie znaczenia wymienionych pojęć psychiatrycznych, a także  uwzględnienie elementarnej wiedzy o prawidłowościach mistycznego rozwoju człowieka. Dopiero wówczas czytelnik będzie miał na tyle pełny obraz fenomenu siostry Faustyny, aby zdecydować, czy bardziej obiektywny, przystający do faktów jest streszczony powyżej punkt widzenia, czy zupełnie odmienny.

   Porównanie zaburzeń psychicznych ze stanem mistycznym, manii z ekstazą religijną itd. umożliwi mi dojście do pewnych uogólnień na temat osobowości mistyków na tle normy psychicznej. Widzę w tych dociekaniach znakomitą sposobność do odsłonięcia  mało na ogół znanych aspektów życia duchowego, które niejednemu czytelnikowi mogą się wydać fascynujące! Nikomu także nie zaszkodzi  odrobina  wiedzy psychologiczno-psychiatrycznej.

   Co mnie skłania do wypowiedzenia się w tej kwestii? Po pierwsze, od 20 lat pracuję  jako psycholog kliniczny w szpitalu psychiatrycznym, będąc w kontakcie z szerokim  wachlarzem psychopatologii - od lekkiej do najcięższej - zatem dobrze wiem, czym jest choroba przypisywana siostrze Faustynie. Po drugie, równie długo interesuję się mistyką (przedtem raczej dalekowschodnią, dziś chrześcijańską), zarówno przez ciekawość profesjonalną, jaki z powodu dawniejszych poszukiwań światopoglądowych. 

   Argumentację religijną zaczerpnę głównie z Dzieł  św. Jana od Krzyża, wybitnego mistyka i klasyka omawianych tu zagadnień. Jego pisma uchodzą na całym świecie za doskonały poradnik w tej złożonej i subtelnej dziedzinie wiedzy, napisany precyzyjnie, wnikliwie, a jednocześnie barwnie i bez zawiłej terminologii. Same tytuły podrozdziałów są już dla mnie frapujące, dla przykładu -„Poucza, jak powinno się korzystać z kaplic i świątyń, by dusza mogła wznosić się przez nie ku Bogu” albo „O niedoskonałościach wynikających z łakomstwa duchowego”. Nie mam formalnego wykształcenia w dziedzinie teologii mistycznej, studiowałam  psychologię na Uniwersytecie Jagiellońskim, a wiedzę na temat mistyki zdobywałam samodzielnie. Artykuł ten przedstawiłam więc dwóm znawcom poruszanych zagadnień, którym także bliska jest psychologia: ojcu mgr Kazimierzowi Dudkowi OFMCap (franciszkaninowi) oraz ojcu dr. Marianowi Zawadzie OCD (karmelicie bosemu). Ich postawa  mnie zbudowała, a wskazówki okazały się bardzo przydatne.

   Co to jest mistyka? Życie duchowe większości ludzi wierzących polega na staraniach o przestrzeganie zasad moralnych we własnym postępowaniu, w niewielkim tylko stopniu na modlitwie. Odczuwalny kontakt z Bogiem odkładany jest na czas po śmierci fizycznej. Zdarzają się jednak „szaleńcy Boży”, którzy postępują odwrotnie. Wierzą, że należy usilnie,  z pełnym zaangażowaniem prosić Ducha Świętego, aby przeniknął ich wnętrze, rozjaśnił  je i otworzył na kontakt z Panem Wszechświata już w tym doczesnym bytowaniu. Nie rezygnują z działania, właśnie liczą na większą jego skuteczność pod wpływem natchnienia  i wzmocnienia łaską pochodzącą z wysoka. Gdy człowiek stanowczo nawraca się do Boga  i przedkłada modlitwę nad wszystkie inne sprawy, ma szansę stać się mistykiem - otrzymać łaskę szczególnej jedności ze Stwórcą, o ile to jego dążenie zgodne jest z Bożą wolą, powołaniem.

    Św. Jan wyróżnił 3 główne etapy tej wspaniałej  ,,drogi na górę Karmel” (bywają wyjątki od tej kolejności):

I   Początkowy, w którym narasta potrzeba bliskości Boga;

II  Okres kryzysowy, zwany nocą ciemną;

III Pełne, upodabniające zjednoczenie z Bogiem.

     Ostatni  etap osiągany jest tylko przez nielicznych.

   Według znawców zagadnienia, s. Faustyna przebyła je wszystkie. Spróbuję teraz naświetlić kwestię przeżyć z kręgu ekstazy religijnej, które w jej przypadku poniektórzy uznali za stany typu maniakalnego. Już na wstępnym, a tym bardziej na ostatnim, odcinku mistycznej „wędrówki pod górę” zdarzają się tzw. pociechy duchowe, dotknięcia Boże (nie bez powodu Duch Święty zwany jest Pocieszycielem). Literatura mistyczna pełna jest wzmianek o nich. Człowiek doświadcza  wówczas przyjemności, która bywa opisywana jako wewnętrzny żar, miłość, słodycz, radość, rozkosz zalewająca serce, popadnięcie w zachwyt modlitewny, stan głębokiego ukojenia. Doznania te mają różną intensywność, od delikatnych do ekstremalnie silnej rozkoszy duchowej (na granicy wytrzymałości człowieka) podczas najwyższego stopnia zjednoczenia z Panem Wszechrzeczy. Mocniejszym z reguły towarzyszy odczuwanie Bożej obecności.

   W uzasadnieniu przytaczana jest taka np. obietnica, wyrażona ustami natchnionego proroka Starego Testamentu: Jak kogo pociesza własna matka, tak Ja was pocieszać będę [Iz 66, 13]. W ten           sposób Bóg przyciąga duszę do modlitwy, uodparnia na pokusy, leczy (pod wpływem danych wrażeń m.in. bledną rozczarowania i krzywdy doznane od ludzi, w rezultacie osobowość prostuje się, także stan fizyczny  może ulec poprawie itd.)

   S. Faustyna napisała m.in.: Nikt nie pojmie, co przeżywam w tym wspaniałym pałacu duszy swojej, gdzie przebywam ustawicznie z Umiłowanym  swoim. Żadne rzeczy zewnętrzne nie przeszkadzają  mi w obcowania z Bogiem, chociażbym użyła najsilniejszych wyrazów, to i to nie będzie nawet cieniem tego, jak jest dusza  upojona szczęściem i miłością niepojętą - tak wielką i czystą, jak źródło, z którego wypływa, to jest sam Bóg [Dz. 582].

   Pora teraz, dla porównania, przyjrzeć się głównym cechom pacjentów cierpiących  na manię, opierając się na podręczniku Bilikiewicza i Strzyżewskiego [1992] oraz moim doświadczeniu zawodowym. Oto one:

-  Nasilona aktywność lokomocyjna i ekspresja. Chory jest w ciągłym ruchu, gwałtownie gestykuluje, mówi za wiele i za głośno.

-  Wydatne przyśpieszenie myślenia z jednoczesnym obniżeniem jego poziomu. Człowiek w stanie maniakalnym wciąż zmienia wątki rozmowy z powodu wielkiej odwracalności uwagi. Jego myśli stają się porozrywane i tracą sens logiczny, aż do kojarzenia na zasadzie podobieństwa słów i dźwięków (jak w takim razie wyglądałby Dzienniczek? I czy w ogóle  mógłby powstać?)

-  Stan ciągłego zadowolenia i beztroski, brak adekwatnej reakcji emocjonalnej na rzeczy przykre (to tak, jakby s. Faustyna mówiła np. o męce Chrystusa, głośno się przy  tym zaśmiewając).

-  Często łatwe przechodzenie od wesołości do gniewu, zwłaszcza przy napotkaniu przeszkód w realizacji planów.

-  Chaotyczność i bezproduktywność działania.

- Utrata poczucia dystansu społecznego. Chory niewiele okazuje szacunku innym, próbuje  dyrygować otoczeniem.

- Wzmożenie popędu seksualnego, często jawnie okazywane, nawiązywanie przypadkowych kontaktów seksualnych.

-  Ograniczenie czasu snu i wypoczynku.

   Pacjenci  tego rodzaju są zazwyczaj bardzo ekspansywni, nawet w warunkach oddziału zamkniętego w szpitalu często trudno jest opanować dezorganizację, jaką wywołują. Nie  jestem zdolna wyobrazić sobie normalnego funkcjonowania społeczności zakonnej przy takim sprawowaniu się s. Faustyny i to przed wynalezieniem leków psychotropowych i neuroleptycznych !

     Oddaję głos jej samej : Dusza moja została zalana tak wielką pociechą, że pozostałam tam [tzn. w ogrodzie] do wieczora, a zdawało mi się, że jestem krótką chwilę. Dzień ten miałam wolny i przeznaczony na jednodniowe rekolekcje, więc miałam zupełną swobodę oddać się modlitwie. O, jak Bóg jest nieskończenie dobry, ściga nas swoją dobrocią. Najczęściej  zdarza się, że udziela mi Pan  największych łask wtenczas, kiedy ja się wcale ich  nie spodziewam. [Dz. 158].

    Siostra Faustyna zareagowała więc na duchową radość wdzięcznością, jeszcze większą  koncentracją na Bogu, wielogodzinną modlitwą. Na kartach Dzienniczka niejednokrotnie wspominała, że pomimo szczególnego rozradowania dotknięciem Bożym lub wielkiego cierpienia potrafiła tak pracować czy rozmawiać z ludźmi, że niczego się nie domyślali. Z trudem zdobywała się na opowiadanie o tym, czego doznaje, nawet spowiednikom i przełożonym (co było obowiązkowe). Inne siostry aż do jej śmierci zaledwie domyślały się czegoś.

   Inne fragmenty: Przez parę dni dusza moja była jakoby w ekstazie. Obecność Boża  ani na chwilę nie opuszczała mnie. I dusza moja trwała w ustawicznym, miłosnym złączeniu z Panem. Jednak nie przeszkadzało mi to w spełnianiu  obowiązków [Dz. 142].

   Zaczęłam unikać łask tych Bożych, ale cóż, przecież to nie było w mej mocy. Nagle ogarniało mnie tak wielkie skupienie, że wbrew woli pogrążałam się w Bogu i Pan utrzymywał mnie przy sobie [Dz. 123]. W pierwszych chwilach dusza moja zawsze trochę jest strwożona ale później dziwny spokój  i moc napełnia duszę [Dz. l24].

   Dusza, która się zastanawia, otrzymuje wiele światła. Dusza rozproszona sama siebie naraża na upadek i niech się nie dziwi, że upada [Dz. 145].

   Bóg nie udziela się duszy gadatliwej, która jak truteń wiele brzęczy, ale za to nie wyrabia miodu [...]. Nie ma mowy o życiu głębszym, o słodkim pokoju i ciszy, w której  mieszka Bóg [Dz. 119].

     A oto jak charakteryzuje autorkę Dzienniczka ksiądz Stanisław Szymański, na podstawie wszechstronnych  materiałów  źródłowych z różnych okresów  jej życia  (relacje znajomych, przełożonych, rodziny, spowiedników, współsióstr, personelu medycznego) oraz jej korespondencji [Szymański S.1981]: Ruchy miała spokojne, godne, zakonne, dbała o schludność  zewnętrzną  [...] Miała w sobie coś, co wzbudzało szacunek, coś, co można było nazwać dostojeństwem. Była raczej małomówna, usposobienie jej charakteryzowała  dyskrecja i umiar. Pod względem  naturalnym była to osoba całkowicie zrównoważona, bez cienia psychoneurozy lub histerii. Naturalność i prostota cechowały jej obcowanie zarówno z siostrami w Zgromadzeniu, jak i z osobami obcymi [...] Starała się w niczym nie wyróżniać od innych.

    Uczuciowość jej była normalna, ujęta w karby woli. Pod względem umysłowym była roztropną i odznaczyła się zdrowym sądem o rzeczach, chociaż nie miała prawie żadnego wykształcenia... Pod względem moralnym była szczera, bez najmniejszej przesady i cienia kłamstwa. Przebywając w szpitalu na Prądniku [w Krakowie] s. Faustyna budowała swe otoczenie delikatnością, skromnością, zamiłowaniem do porządku i wielkim szacunkiem dla przełożonych Zgromadzenia. Kochała bardzo wszystkie siostry, nawet te, które jej wyrządzały przykrości. Nie skarżyła się na nic. Stosunek jej do personelu lekarskiego i pielęgniarskiego był pełen szacunku, uległości i posłuszeństwa. Choć sama była raczej małomówna, to jednak dziwnie pociągała wszystkich, przez wszystkich była kochana [Szymański S. 1981, s. 90-91]. Dyrektor szpitala często z nią rozmawiał o rzeczach poważnych i uważał za świętą.

   Wszystkie powyższe dane tworzą spójny obraz sylwetki psychologicznej nacechowanej dojrzałością psychiczną i harmonią wewnętrzną,  krańcowo odmiennej od tej, jaką prezentują osoby w stanie maniakalnym. (Wniosek analogiczny  wysnuł m.in. wybitny grafolog po zbadaniu rękopisu Dzienniczka).  Błogostany s. Faustyny miały najwyraźniej zupełnie inną jakość niż choroba.

   Niektórzy psycholodzy dopatrują się motywacji erotycznej u człowieka zakochanego w Bogu. Przyznaję, że św. Jan od Krzyża rzeczywiście ujawnił, iż miłość Boża niekiedy przelewa się także na zmysły i wtedy okazuje się słodką i czułą [Dzieła, s. 284]. Delikatny element zmysłowości może występować na początku życia mistycznego, przed głębokim oczyszczeniem, mającym miejsce na II etapie. Dane odczucia są w miarę akceptowalne jedynie pod warunkiem, że służą wzrostowi modlitwy i oddania się Bogu, a nie następuje koncentracja na nich samych (toteż właściwie są tematem tabu). Dotyczy to wszelkich odmian pocieszeń duchowych - gdy stają się celem samym               w sobie, wyrządzają wielorakie duchowe szkody i szybko zostają odebrane.

   Budzi  wielkie zastrzeżenia  wyrażony w  artykule  J. Strojnowskiego Siostra od miłosierdzia pogląd, iż ,,w odczuciu s. Faustyny jej grzech nieczystości wydaje się wysuwać na plan pierwszy”.  Wcale nie widzę tego w Dzienniczku. Rzeczywiście, nieczysty, czyli grzeszny seks należy, według mistyków, do przewinień najgroźniejszych, najbardziej udaremniających złączenie się duszy z Bogiem. Za najważniejszy grzech uważają  jednak pychę (,,korzeń zła”), wielkie zaabsorbowanie człowieka swą osobą, wynoszenie się nad innych oraz zakłamanie we własnym wnętrzu. Jakże to trafnie odnosi się, w świetle aktualnej wiedzy psychologicznej, do roli egocentryzmu, narcyzmu, zafałszowaniu obrazu „ja” za sprawą tzw. mechanizmów obronnych osobowości, we wszelkich zaburzeniach osobowości oraz części nerwic. Nawiasem mówiąc, podziwiam głębię i trafność psychologicznych analiz chrześcijańskich mistrzów duchowości, np. na długo przed  Freudem rozpracowali oni najważniejsze formy samooszukiwania się, ukryte w ludzkiej nieświadomości (wyróżnili się tu ojcowie pustyni, zwłaszcza Ewagriusz z Pontu).

   Przyjrzyjmy się jeszcze przeżyciom s. Faustyny na III, najwyższym stadium rozwoju mistycznego. Dziś konam za Bogiem. Tęsknota ogarnęła całą duszę moją; jak strasznie czuję, że jestem na wygnaniu.  O Jezu, kiedy nadejdzie chwila pożądana? [Dz. 1137]. Zamknięta w ciele dusza wyrywa się ku Bogu, chciałaby być już duchem. Umiłowany zaś odpowiada ukazaniem kilku promieni swej wspaniałości i boskości, te zaś wyprowadzają z niej samej w ekstazę [...] Stopniowo obdarza ją uciszeniem i pokojem [...], poddaje niższe władze wyższym [...] . Jej [duszy] gwałtowne tęsknoty cichną [...] cieszy się trwałym pokojem i słodyczą, która jej nie opuszcza ani nie znika. W tym stanie wola obojga jest jedną, tajemnice i dobra obojga wspólną własnością  [Cummins N. 1992, s. 14]. Pokój ten jest takiej natury i taki rozkoszny, że, jak mówi Kościół, »przechodzi wszelki umysł‹‹       (Flp 4, 7)  [Jan od Krzyża, 1998, S. 472].

   Bł. s. Faustyna widocznie szybko osiągnęła ten duchowy szczyt, skoro już w pierwszej połowie swego dzieła wyznaje: Kiedy mnie dotyka jakieś cierpienie, to ono już mi teraz nie sprawia goryczy ani wielkie pociechy nie unoszą mnie; owładnięta jestem pokojem i równością ducha, która płynie z poznania prawdy [Dz. 455]. O piękności niestworzona, kto  Ciebie  raz  pozna, ten  nic innego  kochać  nie może  [Dz. 343].

   W Dzienniczku mocno jest podkreślane, że bardzo intensywna rozkosz jest udziałem każdej duszy zbawionej po śmierci cielesnej. Wcześniej tego szczęścia dostępuje niekiedy jedynie człowiek bardzo oddany Bogu.  Potwierdzają to inni wielcy święci. I tak, św. Jan od Krzyża [1998] oznajmił m.in.: Rozkosz kontemplacji daje przedsmak chwały wiecznej [s. 871]. Uderzające jest podobieństwo omawianych przeżyć u różnych autorów. Św. Jan od Krzyża oddawał je w poematach. Rzeczowy na ogół styl jego wywodów zamieniał się wówczas w język zakochanego, upojonego u Boskiego źródła  [Cummins N. 1992, s 10].

    S. Faustyna wyznawała Panu: Czuję dobrze, że żyję w Tobie jako jedna mała iskierka, pochłonięta przez żar niepojęty, w którym płoniesz, o Trójco niepojęta. Już tu na ziemi  możemy kosztować szczęścia niebian przez ścisłą łączność z Bogiem – dziwną i nieraz dla nas niepojętą. Można mieć  tę  samą łaskę przez prostą wierność duszy  [Dz. 507].

    Daremnie możemy szukać wyznań tego typu u pacjentów Freuda. Niektóre hipotezy psychoanalityków  sprawdzają się w przebiegu terapii, jednakże  wielu badaczy i znawców psychiki podkreśla, że uniwersalnych dążeń istot ludzkich do jakiejś satysfakcji nie da się sprowadzić do biologii.  Nie ma sensu uogólnianie obserwacji dokonanych u pacjentów  z pewną patologią czy też u ludzi dość prymitywnych.

   Prawdopodobnie tkwi w nas drugi, często stłumiony, nieuświadomiony rodzaj pragnień, który miał na myśli św. Augustyn, zwracając się do Boga: Stworzyłeś nas bowiem jako skierowanych ku Tobie i niespokojne jest serce nasze, dopóki w Tobie nie spocznie [św. Augustyn, 1998, s. 25].

    Dobrze wiedział, co to jest silna namiętność  w związku  z kobietą, przez wiele lat nie mógł się zdobyć na zerwanie go. Uczynił to w końcu, gdyż nie dawała mu spokoju ta druga część tęsknot. Zanurzył się w mistykę i chyba nie żałował, skoro mówił Bogu: Późno Cię ukochałem, Piękności dawna i zawsze  nowa! Późno Cię ukochałem / We  mnie byłeś, ja zaś byłem na zewnątrz i na zewnątrz  Cię  poszukiwałem. Sam pełen brzydoty biegałem za pięknem, które stworzyłeś. Byłeś  ze mną, ale ja nie byłem z Tobą. Z dala od Ciebie trzymały mnie stworzenia, które nie istniałyby  w ogóle, gdyby nie istniały w Tobie [...] Raz zakosztowałem, a oto łaknę i pragnę; dotknąłeś, a oto płonę pragnieniem Twojego pokoju [św. Augustyn, 1998, s. 292]. Wygląda więc na to, że dopiero zaspokojenie tęsknot, potrzeb transcendentnych daje prawdziwe ukojenie…

    Hipotezy psychoanalityków uważam za chybione w odniesieniu do sfery duchowej człowieka               z jeszcze innych względów. Zakładają one, że tzw. superego , (sumienie, zasady moralne), to jedynie wytwór nacisków otoczenia, zwłaszcza wychowania do piątego roku życia. Skąd w takim razie wprost błyskawiczna przemiana Szawła w Pawła, prześladowcy chrześcijan w gorącego wyznawcę nauki Jezusa, tudzież wiele innych nagłych i radykalnych zmian światopoglądu ?                   

   W naszych czasach głośnym echem odbiła się na przykład konwersja wybitnego intelektualisty francuskiego, członka Akademii Francuskiej,  Andre Frossarda (zm. 1995 r.). Biblia była dla niego czymś w rodzaju bajki o Czerwonym Kapturku. Wychowano go w ateizmie, ojciec był sekretarzem generalnym Francuskiej Partii Komunistycznej. I otóż po wejściu  do kościoła, w celu obejrzenia wystroju wnętrza  (nieciekawego, jak uznał), doznał silnego olśnienia religijnego. Narzekając na brak w słownictwie odpowiednich określeń, w książce  SPOTKAŁEM  BOGA  relacjonuje:

    Niebo to niezniszczalny kryształ, nieskończenie przejrzysty [...] We wszechświecie króluje, po tamtej  stronie zasłony z mgły, fakt istnienia Boga, fakt, który stał się obecnością i istotą; jeszcze           chwilę temu gotów byłem zaprzeczyć istnieniu tej istoty, którą chrześcijanie nazywają Ojcem, teraz zaś przekonuję się, iż jest ona dobra, pełna dobroci nie dającej się porównać z niczym, nie tej, która się nazywa dobrocią bierną, lecz tej, która będąc czynna,  łamie wszystko, prześciga wszelki gwałt, umie rozbić najtwardsze skały i to, co jest jeszcze twardsze od skały - ludzkie serca. Wtargnięcie Boga, gwałtowne, totalne, przynosi  radość [...] gdy niewidzialna ręka unosi mnie ku zbawieniu [cyt. za Gazetą Wyborczą z dn. 18-19.02.1995]. Przeżycie tego wstrząsu A. Frossard potwierdził całym swym życiem, m.in. został pisarzem chrześcijańskim.

   Wracając do głównego wątku, przyznaję, że istotnie może nas zaskakiwać ten niezmiernie  czuły  dialog  pomiędzy wybranymi ludźmi a Bogiem. Miłość Boża jest transcendentna  i wymagająca,  dlatego jesteśmy skłonni sądzić, że jest odległa, chłodna i męska. Mistycy doświadczają, że jest dokładnie na odwrót - największe uczucie macierzyńskie nie może się z nią równać! [Cummnis N. 1992, s. 8]. Dotyczy to zwłaszcza klasycznej,  „oblubieńczej” duchowości, np. karmelitańskiej, franciszkańskiej.

    Muszę tu zaznaczyć, że w omawianej kwestii mistyka chrześcijańska różni się zasadniczo od dalekowschodniej. Te poważne, wielkie systemy, (nie mylmy ich z pseudo-religijnością w stylu New Age), również postulują konieczność oczyszczenia ego, podnoszą niezbędność ascezy i wewnętrznego skupienia dla duchowego rozwoju. W myśl tych nauk, po osiągnięciu doskonałości, duch człowieka nie jednoczy się jednak z kimś miłującym i umiłowanym. Rozmywa się w wielkiej pustce lub nieskończoności, czystej świadomości. Można pomyśleć - nie ma Zbawiciela, nie ma Jego daru łaski, brak też miłości.

   Przejdźmy z kolei do wypowiedzi s. Faustyny w tonacji smutnej. Mają one faktycznie niektóre oznaki głębokiej depresji - uczucie rozpaczy, lęk, myśli natrętne dotyczące win i grzechów, poczucie odrzucenia przez Boga, pesymizm. Występują jednakże  bardzo istotne  różnice pomiędzy nimi a depresją w przebiegu psychoz afektywnych czy schizoafektywnych. Psychotycy nie uważają swych „czarnych myśli” za niedorzeczne, a siostra od Miłosierdzia Bożego osądzała je w sposób krytyczny, zdrowy. Chorzy ci objawiają  przede  wszystkim:

-  duże spowolnienie ruchowe (często ciągłe leżenie w łóżku, zaniedbywanie nawet  podstawowej higieny),

- bardzo duże zwolnienie tempa i spadek poziomu procesów poznawczych (musiałby się zatem  miejscami pogorszyć intelektualny, literacki walor treści Dzienniczka, co zupełnie nie ma miejsca).

Można jeszcze wymienić poważne plany i próby samobójcze oraz inne symptomy.

   Treść piśmiennictwa s. Faustyny oraz wiedza na jej temat nie wskazują na obecność podobnych objawów. Najważniejsze jest jednak to, iż bolesne stany uczuciowe, które bywają udziałem mistyków, mają inne niż u psychicznie chorych czynniki wyzwalające, czas trwania, dynamikę, wewnętrzne tło i skutki.

    Przede wszystkim są typowe, (choć niekoniecznie aż tak dotkliwe, jak u siostry Faustyny), dla II stadium rozwoju mistycznego, zwanego nocą ciemną. Wyróżnia się jej dwie odmiany:

- NOC ZMYSŁÓW - mają wówczas miejsce pokusy m.in. przeciw czystości  seksualnej ustają pocieszenia duchowe i nastaje tzw. oschłość, która utrudnia czy udaremnia modlitwę (nie wolno tego mylić z oziębłością religijną czy duchowym lenistwem).

- NOC DUCHA - pojawiają się pokusy przeciwko wierze, nadziei i miłości (w tym natrętne myśli bluźniercze, wątpliwości religijne, uczucie nienawiści do Stwórcy, lęki). Uważa się, że nasilone cierpienia „nocy ducha” zapowiadają świętość dużego formatu. Podczas tych udręk konieczne jest uparte trwanie przy Bogu, nabranie dystansu do utraconych przyjemności, zaakceptowanie wyrzeczeń (duchowe ogołocenie, ubóstwo) oraz pomoc dobrego kierownika duchowego. Pomyślne przejście przez ten etap jest niezwykle cenne.

   Następuje wówczas przejście od medytacji (,,modlitwy myślnej”, rozważania) do  kontemplacji (,,modlitwy serca”). Dochodzi do głębokiego zrozumienia własnej słabości, kruchości, pełnej zależności od Boga. Rodzi to absolutnie niezbędną  dla duchowego rozwoju pokorę i oczyszczenie z braku dostatecznego szacunku dla Wszechmogącego, z pozostałości egoizmu, zarozumiałości, gniewu i in. W ten sposób tworzy się w sercu człowieka przestrzeń na powiększenie wlanych tam podczas Chrztu św. różnorodnych darów Ducha Świętego. Największym z nich jest miłość - dusza odczuwa nagły wzrost miłości Bożej jako owoc tych srogich doświadczeń [Jan od Krzyża 1998, s. 477]. Uczucie dla Stwórcy i wobec ludzi staje się teraz w pełni bezinteresowne, czyste i niezwykle intensywne.

   Dobrej ilustracji związków pomiędzy udręczeniami mistycznej nocy ciemnej a późniejszymi dobrodziejstwami dostarcza autobiografia św. Teresy z Lisieux [1997]. Po przebyciu nasilonej            „nocy ducha” odkryła w sobie dogłębne zrozumienie i olbrzymie współczucie dla największych przestępców, ludzi najbardziej oddalonych od Boga. Ratowanie ich od wiecznego potępienia stało się szczególnym powołaniem Małej Tereski. Radziła swym podopiecznym w nowicjacie: